تاریخ ادبیات جهان پر است از نویسندگانی که به دلیل جنگ، سرکوب سیاسی یا جست‌وجوی آزادی مجبور به ترک وطن و مهاجرت شده‌اند؛ تجربه‌ای که تأثیر عمیقی بر آثار و زندگی آنها گذاشته است. دانته آلیگیری، شاعر بزرگ ایتالیایی قرن چهاردهم، به دلیل کشمکش‌های سیاسی از فلورانس تبعید شد و در شهرهای مختلف ایتالیا زندگی کرد؛ تجربه‌ای که الهام‌بخش اثر سترگش «کمدی الهی» بود. ویکتور هوگو، نویسنده فرانسوی، به دلیل مخالفت با حکومت ناپلئون سوم، به جزیره جرزی در بریتانیا تبعید شد و در آنجا آثاری چون «بینوایان» را خلق کرد.

در قرن بیستم، موج گسترده‌ای از نویسندگان برجسته به دلیل جنگ‌ها و سرکوب‌های سیاسی مجبور به ترک کشورهای خود شدند. جیمز جویس از ایرلند به پاریس، زوریخ و رُم مهاجرت کرد و آثار مدرن کلاسیکی خلق نمود. ساموئل بکت، اهل ایرلند، در فرانسه به فعالیت‌های مقاومت ضدنازی پرداخت. هانا آرنت، فیلسوف یهودی-آلمانی، پس از فرار از آلمان نازی ابتدا به فرانسه و سپس به آمریکا رفت. ای. ام. فورستر، نویسنده انگلیسی، به ایتالیا مهاجرت کرد تا از فضای سیاسی اروپا فرار کند.
در روسیه و اروپای شرقی نیز نویسندگان بزرگی به دلیل سرکوب‌های سیاسی و جنگ، مجبور به مهاجرت یا تبعید شدند. آنا آخماتوآ و الکساندر سولژنیتسین نمونه‌هایی شاخص‌اند؛ آخماتوآ که شاعری روس بود، با سانسور گسترده روبه‌رو شد و سولژنیتسین پس از تحمل سال‌ها زندان و تبعید به غرب مهاجرت کرد و صدای مخالفت با رژیم شوروی شد. واتسلاو هاول، نویسنده و سیاستمدار اهل چکسلواکی، که بعدها رییس‌جمهور شد، پس از سرکوب جنبش چکسلواکی به تبعید رفت. میلان کوندرا، نویسنده اهل چکسلواکی، به فرانسه مهاجرت کرد و نقد استبداد را در آثارش دنبال نمود. هرتا مولر، نویسنده رومانیایی آلمانی‌زبان، به آلمان رفت و جایزه نوبل ادبیات را کسب کرد. آگوتا کریستوف، نویسنده مجارستانی، پس از فرار به سوئیس، آثاری تلخ درباره تبعید نوشت.

در جهان عرب نیز نویسندگان متعددی به دلیل اشغال، جنگ و سرکوب مجبور به ترک وطن شده‌اند. محمود درویش، شاعر فلسطینی، از جمله چهره‌های برجسته است که در تبعید به سر برد و اشعارش پیوند ناگسستنی با هویت و رنج ملت فلسطین دارد. در جهان فارسی‌زبانان نیز بسیاری از نویسندگان به دلایل سیاسی و اجتماعی مجبور به ترک ایران، افغانستان یا تاجیکستان شده‌اند. غلامحسین ساعدی، صادق چوبک، رضا براهنی، یداله رویایی، داریوش آشوری، شاهرخ مسکوب، ایرج پزشکزاد، رضا قاسمی، عباس معروفی، منیرو روانی‌پور، مهشید امیرشاهی، شهرنوش پارسی‌پور، شهریار مندنی‌پور، نگار جوادی، آذر نفیسی و بسیاری دیگر از نویسندگان ایرانی در طول یکصدساله اخیر مجبور به مهاجرت شدند. آنهایی هم که ماندند به تعبیر زنده‌یاد سپانلو ناگزیر به «تبعید در وطن» شدند.  

«بحران پناهندگان» امروز باعث شده بیش از ۶۸.۵ میلیون نفر از خشونت و آزار ناشی از درگیری‌های متعدد بگریزند؛ رقمی که بسیار بیشتر از شمار یهودیان اروپایی و دیگر گروه‌های تحت‌تعقیب است که در جنگ جهانی دوم از اروپا گریختند. بااین‌حال، نگاه عمومی نسبت به گذشته تغییر کرده است؛ زمانی که «پناهندگان خوب» ویتنامی به آمریکا، فرانسه، استرالیا و کانادا - همان کشورهایی که تا حدی در آوارگی‌شان نقش داشتند- «خوشامد» گفته می‌شد. از دهه‌ ۱۹۷۰، ایالات متحده یکی از پیشگامان اسکان پناهندگان در جهان بوده است. در پایان دوره‌ باراک اوباما در سال ۲۰۱۶، سقف پذیرش سالانه‌ پناهندگان ۱۱۰ هزار نفر تعیین شده بود. دولت دونالد ترامپ این سقف را به ۴۵ هزار نفر کاهش داد؛ پایین‌ترین رقم در بیش از ۳۰ سال گذشته. با احتساب «ممنوعیت ورود مسلمانان» این محدودیت در عمل به معنای پذیرش تعداد بسیار کمتری پناهنده است. کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان گزارش داد که این رقم در سال ۲۰۱۷ تنها ۲۴,۵۵۹ نفر بود و در سال ۲۰۱۸ آمریکا در مسیر ثبت کمترین تعداد پذیرش پناهنده از سال ۱۹۸۰ قرار داشت. کشورهای اروپایی نیز همین مسیر را دنبال کردند.

در چنین بستری، ویت تان نگوین کتاب «آوارگان: تجربه پناهندگی به روایت نویسندگان مهاجر» را منتشر کرده است. نگوین، نویسنده و پژوهشگر ویتنامی‌تبار و برنده جایزه پولیتزر برای رمان «همدرد»، در این مجموعه 15 نویسنده مهاجر از نقاط مختلف جهان را گرد آورده تا هر یک از زاویه‌ای متفاوت، تجربه زیستن در جایگاه «پناهنده» را روایت کنند. ترجمه فارسی این کتاب توسط شکوفه میبدی و از سوی نشر بیدگل منتشر شده است...

نویسنده: آریامن احمدی

منبع: اعتماد