بیژن الهی و آثارش؛ کارنامۀ ایام گذشته
| از بيژن الهي در طول حيات اش اثرِ چنداني به صورت کتاب منتشر نشد و بيشتر آن چه پيش از مرگش از او به چاپ رسيد آثاري بود که برخي نشريات، از جمله انديشه و هنر، در سال هاي دور از او چاپ کردند. اين در حالي است که برخي آثار او قرار بود در دهه 50 در انتشارات «پنجاه و يک» منتشر شود اما آن چه براي اين انتشارات، که رويکردي متفاوت و نامتعارف در انتشار کتاب داشت، اتفاق افتاد باعث شد که انتشار بيشتر آثار او سال ها به تعويق بيفتد و بسياري از اين آثار چندسال پس از مرگش منتشر شود. در سال هاي اخير نشر بيدگل آثار بيژن الهي، اعم از ترجمه و تاليف، را به تدريج منتشر کرد و انتشار اين مجموعه نوري تاباند بر بخشي از ادبيات ايران که کم وبيش مخفي مانده بود؛ جرياني که به ويژه با کندوکاو در دقايق زبان فارسي و نوعي آشنايي زدايي از عادت هاي زباني، نگاهي نو به ادبيات کلاسيک فارسي، به ويژه ادبيات عرفاني، احياء ظرفيت هاي ناديده انگاشته در زبان فارسي و پيوندزدن تمامي اين ها با ادبيات جهان مشخص مي شد و به ادبيات رويکردي نامتعارف داشت. ازهمين رو گذشته گرايي شاعري چون بيژن الهي نه يک گذشته گرايي فرسوده، آن گونه که در گرايش استادان محافظه کار ادبيات مشهود است، که نوعي نگاه خلاق و نامتعارف به گذشته است که بخشي از آن از شناخت توامان ادبيات کلاسيک و مدرن جهان نشئت مي گيرد. ازهمين رو بازخواني اشعار و ترجمه هاي بيژن الهي نوعي مواجهه ديگرگونه با سنت ادبي را نيز امکان پذير مي کند و اين بازخواني اکنون که آثار او به صورت مجموعه کتاب هايي در دسترس است بيش از گذشته که بيشتر اين آثار در نشريات پراکنده بودند ميسر است. البته ناگفته نماند که پيش از انتشار کتاب هاي بيژن الهي در نشر بيدگل، نشريه اين شماره با تاخير شماره اي را به بيژن الهي اختصاص داد و گزيده هايي از آثار او را منتشر کرد و مدتي بعد از آن انتشار کتاب هاي او آغاز شد که شامل اشعار و ترجمه هاي او بود. از اين مجموعه، دو کتاب ديدن و جواني‌ها به اشعار الهي اختصاص دارد. مجموعه شعر ديدن درواقع شامل چهار دفتر شعر از بيژن الهي است که بيشتر آن ها در اواخر دهه 40 و آغاز دهه 50 سروده شده اند و چنان که داريوش کيارس در يادداشت پايان اين کتاب اشاره کرده است، اين کتاب قرار بوده در سال 51 در انتشارات «پنجاه و يک» منتشر شود اما اين انتشارات در همان سال از ادامه فعاليت بازمي ماند و طبعا کتاب ديدن نيز منتشر نمي شود. شش سال بعد از اين اما، يعني در سال 57، الهي بار ديگر اقدام به انتشار اين مجموعه مي کند، اما کتاب باز هم منتشر نمي شود و ديدن اين بار هم از انتشار بازمي ماند. نام چهار دفتر شعري که در کتاب ديدن آمده اند عبارتند از: «چارگوش خودي»، «گاهان»، «اتاق علفها» و «علف ايام». اولين شعر کتاب به سال ١٣٤٥ برمي گردد و آخرين شعر هم مربوط به نوروز ١٣٥١ است. جواني‌ها، ديگر مجموعه شعر منتشرشده از بيژن الهي است. شعرهاي اين کتاب قديمي‌تر از شعرهاي مجموعه ديدن اند و چنان که از عنوان مجموعه نيز برمي‌آيد اين شعرها متعلق به روزگار نوجواني و جواني بيژن الهي هستند. حلاج الاسرار کتاب ديگري است که در اين سال ها از بيژن الهي منتشر شده است و به اين ها بايد اضافه کرد آن چه را که او از ادبيات غرب به فارسي ترجمه کرده بود و در سال هاي اخير در قالب کتاب هايي منتشر شد که از آن جمله مي توان به بهانه‌هاي مانوس اشاره کرد که ترجمه هاي الهي است از برخي از متون داستاني، از جمله ترجمه بخشي از رمان در جستجوي زمان ازدست رفته مارسل پروست، که الهي آن را با عنوان «تامل ايام گذشته» ترجمه کرده و اين عنوان درواقع برگرفته از مقدمه گلستان سعدي است. دَرّه ي علفِ هزاررنگ کتاب ديگر بيژن الهي است که آن هم به ترجمه هايي از ادبيات جهان اختصاص دارد. اين کتاب شامل ترجمه هايي است از ويليام شکسپير، ادگار الن پو، آنتونيو ماچادو، ايپ په کي رو، فرناندو په سوآ، آسيپ ماندلشتام، پل الوار، برتولد برشت، خورخه لوييس بُرخس، ژرژ سه فريس، سالواتوره کازيمودو، رفائل آلبرتي، گونر اکلوف، چزاره پاوه زه، يانيس ريتسوس، کارل کرولو، يوهانس بوبروسکي، واسکو پوپا، آلن رُب-گري يه، زبيگنيو هربرت، سيلويا پلات، کريستف مه کل و پتر هانتکه. حضور اين نام‌ها در کنار هم خود نشان از وسعت ديد مترجم و گستره وسيع و متنوع مطالعات و علايق ادبي او دارد؛ گستره اي که از کلاسيک ترين تا مدرن ترين نويسندگان و شاعران جهان را دربر مي گيرد. اشراقها: اوراق مصور آرتور رمبو ديگر کتاب منتشرشده از بيژن الهي در زمينه ترجمه است. اشراقها با مقدمه اي از بيژن الهي درباره آرتور رمبو و همچنين يادداشتي از او در چندوچون ترجمه اين شعرها همراه است. اين کتاب البته گويا يک بار در سال 62 توسط ناشري ديگر منتشر شده بود اما در چاپ بعدي آن، اشکالات چاپ قبلي تصحيح شده است. مُستَغلّات هانري ميشو نيز از ديگر ترجمه هاي بيژن الهي است. اين کتاب چنان که داريوش کيارس در يادداشت پاياني چاپ جديد آن اشاره کرده است در سال 53 آماده انتشار بوده است اما در آن سال منتشر نمي شود و چندسال بعد در سال 59 با عنوان ساحت جَوّاني منتشر مي‌شود که البته بيژن الهي کمي بعد نام آن را به مُستَغلّات تغيير مي دهد و کتاب در سال هاي اخير با همين عنوان و تصحيح چند غلط چاپي و اعمال برخي تغييرات در نشر بيدگل تجديدچاپ مي شود. ترجمه مُستَغلّات با دو مقاله از ريچارد المن و ژرژ پوله همراه است. فريدريش هُلدِرلين ديگر شاعري است که بيژن الهي شعرهايي از او را به فارسي ترجمه کرد. اين ترجمه ها نيز در سال هاي اخير در کتابي با عنوان نيتِ خير به چاپ رسيده است.